Jego geniusz znany jest na całym świecie, niepodważalny i niezmiennie budzący szacunek. Mowa o Janie Matejce. W minionym 2023 roku obchodziliśmy aż 3 wspomnienia związane z tym artystą: 185. rocznicę urodzin, 130. rocznicę śmierci oraz 125. rocznicę powstania Domu Jana Matejki – pierwszego biograficznego muzeum w Polsce.

Jan Matejko urodził się 24 czerwca 1838 r. w Krakowie. Jego dzieciństwo nie było łatwe. Był dziewiątym dzieckiem z jedenaściorga rodzeństwa. Kiedy miał 7 lat, zmarła jego matka Joanna, a ojciec Franciszek nie był zbyt opiekuńczy ani wylewny w uczuciach względem dzieci. Charakterystyczny kształt nosa Jan Matejko „nabył” właśnie w tamtym okresie, kiedy to złamał go, ale nikt specjalnie się tym nie przejął, tylko poczekano, aż samo się zrośnie.

Od małego Jaś przejawiał wybitne zdolności plastyczne, czego kategorycznie nie popierał jego ojciec. Sprzymierzeńca znalazł w swoim najstarszym bracie – Franciszku, który był z wykształcenia historykiem i zaraził tą pasją Jana. Sam Matejko przez cały okres swojej twórczości starał się określać siebie jako historiozofa, o czym świadczy choćby zaprojektowany przez niego herb na fasadzie kamienicy przy ul. Floriańskiej – Domu Jana Matejki. Widnieje na nim paleta oraz księgi na tle królewskiego płaszcza. Także na autoportrecie z 1892 r. obok fotela dojrzymy takie same symbole. Brat pomagał Janowi, przynosząc z Biblioteki Jagiellońskiej książki historyczne, ryciny z portretami władców oraz ilustracjami dziejów Polski.

W wieku 13 lat rozpoczął studia w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych. Jego opiekunami byli Wojciech Kornel Stattler oraz Władysław Łuszczkiewicz. Uczył się błyskawicznie. Technikę olejną zamiast w 2 lata przyswoił w rok. Zainspirowany przez nauczycieli szkicował oraz malował dużo i z zapałem – zabytki krakowskie, detale architektoniczne, postacie, portrety.

Zdobył stypendium na studia w Monachium, jednak podczas czasu spędzonego za granicą planował już swoje wielkie dzieła mające przedstawiać wybitne wydarzenia (np. Unię Lubelską, czy Śluby Jana Kazimierza) oraz postacie z historii Polski (np. Jana III Sobieskiego, Stefana Batorego). Nie stronił także od tematów bolesnych i tragicznych (Kazanie Skargi, Rejtan – Upadek Polski) oraz pokrzepiających serca (Bitwa pod Grunwaldem, Hołd pruski, Kościuszko pod Racławicami). Fascynowała go postać Stańczyka – błazna króla Zygmunta Augusta, który pełnił funkcję alegoryczną na wielu obrazach.

Matejko chciał jak najwierniej oddać charakter danej epoki oraz postaci, dokładał więc wielu starań, studiując nagrobki królewskie, biskupie, mieszczańskie, średniowieczne witraże, a nawet stare pieczęcie! Korzystał także ze zbiorów Muzeum Książąt Czartoryskich, studiując detale dawnych elementów strojów, akcesoriów czy dekoracji. Do portretów pozowali mu ludzie współcześni, którzy, zdaniem Jana, najlepiej się do tego nadawali.

Doświadczenie i ogromna znajomość epok oraz detali architektonicznych sprawiła, że zatrudniono go do prac konserwatorskich w kościele Mariackim, Sukiennicach oraz zamku i katedrze na Wawelu. Zaprojektował nawet średniowieczne stroje na bal w Sukiennicach w 1881 r.! Matejko był zasłużonym obywatelem Krakowa. Wyjątkowe wyróżnienie otrzymał w dniu 29.10.1878 r. od prezydenta miasta Krakowa, Mikołaja Zyblikiewicza, który to w imieniu wszystkich Polaków wręczył mu berło – symbol panowania w dziedzinie sztuki. Pewne wydarzenie kategorycznie przekreśliło jednak szanse na dalsze, przyjazne stosunki z Radą Miasta. W 1886 r. podjęto decyzję o zburzeniu średniowiecznego klasztoru tzw. duchaków w celu postawienia tam Teatru Miejskiego – dzisiejszego Teatru im. Juliusza Słowackiego. Matejko bardzo stanowczo się temu sprzeciwiał, do tego stopnia, że zaproponował wyremontowanie klasztoru na własny koszt. Rada Miasta nie przystała na tę propozycję. Jako wyraz buntu artysta nie zgodził się później na pochowanie go na krakowskiej Skałce.

Matejko był człowiekiem światowym, członkiem towarzystw artystycznych oraz akademii m.in. Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu, Berlinie, Paryżu, czy Akademii Św. Łukasza w Rzymie oraz instytucji naukowych, m.in. Towarzystwa Naukowego Krakowskiego. Ponadto uzyskał tytuł honoris causa na Wydziale Filozoficznym UJ i pełnił funkcję dyrektora ASP w Krakowie.

Jan Matejko zmarł 1 listopada 1893 r. po pęknięciu wrzodu żołądka. Zgodnie z życzeniem artysta spoczął w grobowcu rodzinnym przy głównej alei na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.